UNESCO nedir, UNESCO'nun açılımı ne anlama gelir? UNESCO'nun amacı nedir? Türkiye UNESCO'ya ne zaman dahil olmuştur? Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’ndeki varlıkları nelerdir?
Bu yazımızda herkesin az çok fikir sahibi olduğu UNESCO’dan bahsedeceğiz. UNESCO’nun açılımı nedir, ne anlama gelir, Türkiye UNESCO’ya ne zaman dahil olmuştur ve Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde hangi varlıklar yer almaktadır?
UNESCO ve UNESCO'nun Açılımı Nedir? Ne Zaman Kurulmuştur?
UNESCO, İkinci Dünya Savaşı’nın ardından, 1945 senesinde Birleşmiş Milletler’in özel bir kurumu olarak ortaya çıkan kuruluştur. 16 Kasım 1945 günü İngiltere’nin başkenti Londra’da, 37 ülkenin bir araya gelmesiyle UNESCO Kuruluş Sözleşmesi imzalanmıştır. 4 Kasım 1946 tarihinde ise yürürlüğe girmiştir.
UNESCO'nun Açılımı ise; İngilizce “United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization” kelimelerin baş harfleri kıstas alınarak oluşturulan UNESCO sözcüğü, Türkçe’de “Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu” olarak karşımıza çıkmaktadır.
UNESCO’nu merkezi Fransa’nın başkenti Paris’tedir. Genel Konferans, Yürütme Konseyi ve Sekreterlik olmak üzere 3 organı bulunmaktadır. Eğitim, bilim ve kültür alanlarında birçok çalışma yapan UNESCO, bir çok ülkede aktif halde etkinlikler düzenlemektedir. Zaten UNESCO’nun kurulma amacı da eğitim, bilim ve kültür alanlarında ülkeler arası dostluğu, iş birliğini ve güvenilirliği sağlamaktır.
Türkiye’nin UNESCO’ya Dahil Oluşu
Türkiye, UNESCO Sözleşmesini 20 Mayıs 1946 yılında onaylamıştır. Ülkemiz UNESCO sözleşmesine imza atan ilk 22 devlet arasında 10. olmuştur. UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, 25 Ağustos 1949 senesinde aktif hale gelerek faaliyetlerine başlamıştır.
Günümüzde Dünya’nın dört bir köşesinde, insanlığın ortak mirası dediğimiz bir takım değerler var. Bu tarihi, kültürel, doğal zenginliklere sahip evrensel varlıklara sahip çıkmak ve korumak için 1972 senesinde Paris’te UNESCO tarafından 17. Genel Konferans gerçekleştirilmiştir. Bu konferansta “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme” kabul edilmiştir.
Uluslararası önem arzeden her türlü varlık ve değer “Dünya Mirası” statüsündedir. Dolayısıyla Dünya üzerinde bulunan onlarca kıymetli varlık UNESCO’nun bu sözleşmesi gereğince koruma altına alınmaktadır. Sözleşmeyi kabul eden üye devletler, sahip oldukları varlıklara bu statüyü kazandırmak için UNESCO’ya başvuru yapmaktalar ve incelemelerin sonunda Dünya Miras Komitesi kararı doğrultusunda “Dünya Mirası” statüsünü elde etmektedirler.
Gelelim ülkemizin Dünya Miraslarına... Türkiye bugün sahip olduğu tarihi alanlar, antik kentler, doğal ve kültürel zenginlikler ile UNESCO tarafından bir çok farklı alanda statü elde etmiştir. Dünya Mirası Listesi, Geçici Miras Listesi, Somut Olmayan Varlıklar Listesi, UNESCO Dünya Belleği Programı, UNESCO Dünya Biyosfer Rezervleri Ağı, UNESCO Küresel Jeoparkları ve UNESCO Yaratıcı Şehirler Ağı gibi farklı alanlarda farklı değerlerimiz kayıt altına alınmıştır.
Böylesi zengin varlıklara sahip, medeniyetlerin beşiği Anadolumuz için UNESCO tarafından statü kazandırılması elbette gurur verici. Bize düşen ise bu değerlere sahip çıkmak ve gelecek kuşaklara aktarabilmek. Şimdi gelin Türkiye’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’ndeki değerlerini tarihi sırasına göre listeleyelim.
Türkiye UNESCO Dünya Mirası Listesi
1- Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas) – 1985
2- İstanbul’un Tarihi Alanları (İstanbul) – 1985
3- Göreme Milli Parkı ve Kapadokya (Nevşehir) – 1985
4- Hattuşa – Hitit Başkenti (Çorum) – 1986
5- Nemrut Dağı (Adıyaman) – 1987
6- Hierapolis – Pamukkale (Denizli) – 1988
7- Xanthos – Letoon (Antalya – Muğla) – 1988
8- Safranbolu Şehri (Karabük) – 1994
9- Troya Arkeolojik Alanı (Çanakkale) – 1998
10- Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi (Edirne) – 2011
11- Çatalhöyük Neolitik Alanı (Konya) – 2012
12- Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu (Bursa) – 2014
13- Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı (İzmir) – 2014
14- Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı (Diyarbakır) – 2015
15- Efes (İzmir) – 2015
16- Ani Arkeolojik Alanı (Kars) – 2016
17- Aphrodisias (Aydın) – 2017
18- Göbeklitepe (Şanlıurfa) – 2018
19- Arslantepe Höyüğü (Malatya) – 2021
20- Gordion (Ankara) – 2023
21- Anadolu’daki Ahşap Çatılı ve Ahşap Taşıyıcılı Camiler – 2023
22- Sardes Antik kenti ve Bin Tepe Lidya Tümülüsleri – 2025
Türkiye UNESCO Dünya Mirası Listesi’ndeki Alanları, ayrıntılı şekliyle okumak için TIKLAYINIZ.
Türkiye UNESCO Somut Olmayan Varlıklar Listesi
1- Meddahlık – 2008
2- Mevlevi Sema Töreni – 2008
3- Aşıklık Geleneği – 2009
4- Nevruz (Çokuluslu) – 2009
5- Karagöz – 2009
6- Geleneksel Sohbet Toplantıları – 2010
7- Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali – 2010
8- Alevi-Bektaşi Ritüeli Semah – 2010
9- Tören Keşkeği Geleneği – 2011
10- Mesir Macunu Festivali – 2012
11- Türk Kahvesi Kültürü ve Geleneği – 2013
12- Ebru: Türk Kağıt Süsleme Sanatı – 2014
13- Geleneksel Çini Ustalığı – 2016
14- İnce Ekmek Yapma ve Paylaşma Kültürü: Lavaş, Katırma, Jupka, Yufka (Çokuluslu) – 2016
15- Bahar Kutlaması: Hıdrellez (Çokuluslu) – 2017
16- Islık Dili – 2017***
17- Dede Korkut Mirası: Destan Kültürü, Halk Masalları ve Müzik (Çokuluslu) – 2018
18- Geleneksel Türk Okçuluğu - 2019
19- Minyatür Sanatı (Çokuluslu) – 2020
20- Geleneksel Zeka ve Strateji Oyunu (Çokuluslu) – 2020
21- Hüsn-i Hat, Türkiye’de İslam Sanatında Geleneksel Güzel Yazı – 2021
22- Çay Kültürü: Kimlik, Misafirperverlik ve Toplumsal Etkileşim Sembolü (Çokuluslu) – 2022
23- İpek Böcekçiliği ve Dokuma İçin İpeğin Geleneksel Üretimi (Çokuluslu) – 2022
24- Nasreddin Hoca/Molla Nesreddin/Molla Ependi/Apendi/Afendi Kozhanasyr Fıkra Anlatma Geleneği (Çokuluslu) – 2022
25- Geleneksel Ahlat Taş İşçiliği – 2022***
26- Tezhip/Tazhib/Zarhalkori/Tezhip/Naqqoshlik (Çokuluslu) – 2023
27- İftar/Eftari/İftor ve Sosyo-Kültürel Gelenekleri (Çokuluslu) – 2023
28- Balaban/Mey Zanaatkarlığı ve İcra Sanatı (Çokuluslu) – 2023
29- Sedef Kakma İşçiliği (Çokuluslu) – 2023
30- Zeytin Yetiştiriciliği ile İlgili Geleneksel Bilgi, Yöntem ve Uygulamalar – 2023***
31- Geleneksel Gayda – Tulum Yapımcılığı ve İcrası – 2024
***Acil Koruma Geretiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi
Türkiye UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi
1- Karain Mağarası (Antalya) – 1994
2- Urartu ve Osmanlı Eski Yerleşimi Ahlat Mezar Taşları (Bitlis) – 2000
3- Alahan Manastırı (Mersin) – 2000
4- Alanya (Antalya) – 2000
5- Harran ve Şanlıurfa (Şanlıurfa) – 2000
6- İshakpaşa Sarayı (Ağrı) – 2000
7- Konya Selçuklu Başkenti (Konya) – 2000
8- Mardin Kültürel Peyzajı (Mardin) – 2000
9- Selçuklu Kervansarayları Denizli-Doğubeyazıt Güzergahı – 2000
10- St. Nicholas Kilisesi (Antalya) – 2000
11- St. Paul Kilisesi, St. Paul Kuyusu ve Tarihi Çevresi (Mersin) – 2000
12- Sümela Manastırı (Trabzon) – 2000
13- Likya Uygarlığı Antik Kentleri (Antalya ve Muğla) – 2009
14- Perge Arkeolojik Alanı (Antalya) – 2009
15- Sagalassos Arkeolojik Alanı (Burdur) – 2009
16- St. Pierre Kilisesi (Hatay) – 2011
17- Aizanoi Antik Kenti (Kütahya) – 2012
18- Beçin Ortaçağ Kenti (Muğla) – 2012
19- Birgi Tarihi Kenti (İzmir) – 2012
20- Hacı Bektaş Veli Külliyesi (Nevşehir) – 2012
21- Hekatomnos Anıt Mezarı ve Kutsal Alanı (Muğla) – 2012
22- Niğde’nin Tarihi Anıtları (Niğde) – 2012
23- Mamure Kalesi (Mersin) – 2012
24- Odunpazarı Tarihi Kent Merkezi (Eskişehir) – 2012
25- Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi (Gaziantep) – 2012
26- Zeugma Arkeolojik Alanı (Gaziantep) – 2012
27- Laodikeia Arkeolojik Alanı (Denizli) – 2013
28- Akdeniz’den Karadeniz’e Kadar Ceneviz Ticaret Yolu’nda Kale ve Sur Yerleşimleri – 2013
29- Anadolu Selçuklu Medreseleri (Konya-Kayseri-Sivas-Erzurum-Kırşehir) – 2014
30- Anavarza Antik Kenti (Adana) – 2014
31- Kaunos Antik Kenti (Muğla) – 2014
32- Korykos Antik Kenti (Mersin) – 2014
33- Kültepe-Kanesh Arkeolojik Alanı (Kayseri) – 2014
34- Çanakkale ve Gelibolu 1. Dünya Savaşı Alanları (Çanakkale) – 2014
35- Eflatun Pınar: Hitit Su Anıtı (Konya) – 2014
36- İznik (Bursa) – 2014
37- Ahi Evran Türbesi (Kırşehir) – 2014
38- Vespasianus-Titus Tüneli (Hatay) – 2014
39- Zeynel Abidin Camii ve Mor Yakup (St. Jacob) Kilisesi (Mardin) – 2014
40- Akdamar Kilisesi (Van) – 2015
41- Aspendos Antik Kenti Tiyatrosu ve Su Kemerleri (Antalya) – 2015
42- Eshab-ı Kehf Külliyesi (İslami-Osmanlı Sosyal Kompleksi) (Kahramanmaraş) – 2015
43- Mudurnu Tarihi Ahi Kenti: Ahiliğin Tanıkları (Bolu) – 2015
44- Dağlık Frigya (Eskişehir-Kütahya-Afyon) – 2015
45- Stratonikeia Antik Kenti (Muğla) – 2015
46- Uzunköprü (Edirne) – 2015
47- İsmail Fakirullah Türbesi ve Işık Kırılma Mekanizması (Siirt) – 2015
48- Yıldız Sarayı Kompleksi (İstanbul) – 2015
49- Bodrum Kalesi (Muğla) – 2016
50- Hacı Bayram Camii ve Çevresindeki Tarihi Alanlar (Ankara) – 2016
51- Sultan II. Beyazıd Han külliyesi (Edirne) – 2016
52- Nuruosmaniye Külliyesi (İstanbul) – 2016
53- Malabadi Köprüsü (Diyarbakır) – 2016
54- Tuşpa/Van Kalesi, Van Tarihi Kenti ve Höyüğü (Van) – 2016
55- Kibyra Antik Kenti (Burdur) – 2016
56- Yivli Minare Camii (Antalya) – 2016
57- Assos Arkeolojik Alanı (Çanakkale) – 2017
58- Ayvalık Endüstriyel Peyzajı (Balıkesir) – 2017
59- İvriz Kültürel Peyzajı (Konya) – 2017
60- Priene Arkeolojik Alanı (Aydın) – 2018
61- Gaziantep Yeraltı Suyu Yapıları: Livas ve Kasteller (Gaziantep) – 2018
62- Erken Dönem Anadolu Türk Mirası: Danişmend Beyliği Başkenti Niksar (Tokat) – 2018
63- Justinianus Köprüsü (Sakarya) – 2018
64- Sarıkaya Roma Hamamı (Yozgat) – 2018
65- Harput Tarihi Kenti (Elazığ) 2018
66- İzmir Tarihi Liman Kenti (İzmir) 2020
67- Koramaz Vadisi (Kayseri) 2020
68- Zerzevan Kalesi – Mitraeum (Diyarbakır) 2020
69- Karatepe – Arslantaş Arkeolojik Alanı (Osmaniye) 2020
70- Beypazarı Tarihi Kenti (Ankara) 2020
71- Mardin Midyat Çevresi (Tur Abidin) Geç Antik ve Orta Çağ Kilise-Manastırları 2021
72- Ankara: Modern Bir Cumhuriyet Başkentinin Planlaması ve İnşası (Ankara) 2025
Karma (Doğal ve Kültürel) Miraslar
73- Harşena Dağı ve Pontus Kralları Kaya Mezarları (Amasya) 2015
74- Güllük Dağı-Termessos Milli Parkı (Antalya) 2000
75- Kekova (Antalya) 2000
76- Kemaliye Tarihi Kenti (Erzincan) 2021
Doğal Miraslar
77- Tuz Gölü Özel Doğa Koruma Alanı (Ankara-Konya-Aksaray) 2013
78- Kızılırmak Deltası Kuş Cenneti (Samsun) 2016
79- Ballıca Mağarası Tabiat Parkı (Tokat) 2019
Türkiye’nin UNESCO Dünya Belleği Programı
1- Boğazköy Hitit Tabletleri (2001)
2- Boğaziçi Üniversitesi Gözlem ve Araştırma Enstitüsü Kandilli Rasathanesi El Yazmaları (2001)
3- Evliya Çelebi Seyahatnamesi (2013)
4- İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi İbn-i Sina Yazmaları Koleksiyonu (2015)
5- Kültepe Tabletleri (2015)
5- Piri Reis’in Haritası (2017)
6- Divanü Lügati’t Türk (2017)
7- Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu (2023)
8- Katip Çelebi Koleksiyonu: Cihannüma ve Keşf ez Zunun (2023)
9- Mevlana’nın Eserleri (2023)
UNESCO Dünya Biyosfer Rezervleri Ağı
Camili Biyosfer Rezervi Borçka-ARTVİN (2005)
UNESCO Küresel Jeoparkları
Kula-Salihli UNESCO Küresel Jeoparkı
UNESCO Yaratıcı Şehirler Ağı
1- Gaziantep – Gastronomi (2015)
2- Hatay – Gastronomi (2017)
3- İstanbul – Tasarım (2017)
4- Kütahya – Zanaat ve Halk Sanatları (2017)
5- Afyonkarahisar – Gastronomi (2019)
6- Kırşehir – Müzik (2019)
7- Bursa – Zanaat ve Halk Sanatları (2021)
8- Şanlıurfa – Müzik (2023)
